Hz.Peygamber’in Sünnetinin Eğitim ve Öğretimi                                                                                                                                                                                         Doç.Dr. H. Musa BAĞCI   Teorik yapıdaki Hz.Peygamber’in sünnetini pratiğe aktarmanın en önemli yolu eğitimdir. Hz.Peygamber’in sünneti eğitim ve öğretim sayesinde topluma kazandırılabilir. Hadis ve sünnetin eğitimi bugün gerek İlahiyat fakültelerinde gerekse İmam-Hatip Liselerinde ve az da olsa lise ve ilköğretim okullarında önemli bir yer tutmaktadır. Bu eğitim kurumları idari yapısı ve fiziki şartları itibariyle “modern” olarak değerlendirilse bile verdikleri eğitim büyük oranda klasiktir. Nitekim Hadis/sünnet eğitimi günümüz İslam dünyasında genelde klasik hadis usulü bilgilerinin ve bir takım hadislerin öğretilmesinden ibarettir. Hadis usulüyle ilgili verilen bilgilerin pek çoğu öğrenciler açısından günlük hayatta uygulanma imkanı bulunmayan bilgilerdir. Ayrıca verilen hadis /sünnet eğitimi, hadislerin rivayetiyle ilgili ağırlıklı olarak verirken, dirayet, yani anlama ve yorumlama ve onlardan hayatta esas alınacak ilkeler çıkarma hususuna çak az ağırlık verilmektedir. Özellikle geçmiş bilgilerin aynen ezberletilmesi sebebiyle öğrenciler tenkid zihniyetinden uzak olarak yetiştirilmekte, nakilci ve ezberci bir kafa yapısına sahip kılınmaktadır.   Hadis metinlerin öğretilmesinde de bir takım problemler göze çarpmaktadır. Öğrenciye öğretilmesi amaçlanan hadisler şart ve ihtiyaçlara göre seçilmemekte, genel de bireyi ilgilendiren konular, o da gelişi güzel belirlenmektedir. Bireyi ilgilendiren rivayetler önemli ve gerekli olmakla birlikte hadislerle toplumsal konular ve evrensel ve global problemler arasında ilgi kurulmasına hiç gayret edilmemektedir. Hadislerin anlaşılmasında ve yorumlanmasında lafızcı /literal anlayış hakim durumdadır. Bu alanda görülen tıkanmanın ve problemin başlıca sebebi, bugüne kadar uygulanmış ve hâlâ da yaygın bir biçimde uygulanmakta olan klasik yöntemlerin şekilci-lafızcı ve parçacı karakteridir. Bu yöntemlerin şekilci-lafızcı karakteri, sünneti âdetâ aynen taklid edilmesi gereken bir davranışlar manzumesi haline sokmuş, sonuçta bugün İslâm dünyasında hakim olan şekilci bir sünnet anlayışı ortaya çıkarmıştır. Bu yöntemlerin parçacı karakteri ise İslâm düşüncesindeki çeşitli ihtilafların, fırka ve mezheplerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de her fırka, her görüş birbirine tamamen zıt bile olsa, kendisini destekleyecek bir hadis bulabilmektedir. Bunun da sebebi, hadislerin tek tek ele alınması, bir konudaki bütün hadislerin bir bütünlük içerisinde değerlendirilmemesidir. Parçacı yaklaşım bununla da kalmamış, Kur’an ile sünnet/hadis bütünlüğünü de sağlamayı genelde ihmal etmiştir.             Bunlara ilaveten sünnetin oluştuğu toplumsal şartların göz ardı edilmesi, hadislerin sebeb-i vurudu (hadislerin söylenme sebebi) ile siyak-sibakının (hadislerin bağlamının) gözden uzak tutulması da, sünnetin sağlıklı bir şekilde anlaşılmasını engelleyen kusurlar arasında yer almaktadır.[1] Sünnetin eğitimi ve öğretimi ile ilgili problemlere dikkat çektikten sonra bize yol göstermesi açısından Hz.Peygamber’in eğitim ve öğretim metoduyla ilgili bazı noktaları maddeler halinde açıklamakta fayda mülahaza ediyoruz. Başlangıçta Hz.Peygamber öğretim için bir zaman ayırmış değildir. O, hem ev halkının hem de diğer Müslümanların önderi ve öğretmeni idi. Evde sokakta, mescidde öğrenme ihtiyacı duyan herkes onu durduruyor, soruyor ve öğreniyordu. Şimdi onun öğretim metodlarını görelim.             a) Olaylara Göre Konuşması             Hz.Peygamber hadislerini genellikle bir olay üzerine söylemiş, böylece sözlerinin daha çabuk anlaşılmasını ve benzer olayların tekrarında daha kolay hatırlanmasını sağlamıştır. Mesela bir adam Rasullah’a gelerek mahalle imamının namazı uzun kıldırdığından, bu sebeple kendisinin sabah namazına gidemez olduğundan şikayet etmiş, bunun üzerine Hz.Peygamber camaate dönerek şöyle buyurmuştur: “Ey cemaat! Hakikaten içinizde nefret ettirenler var. Bundan böyle hanginiz cemaate imam olursa namazı hafif kıldırsın. Çünkü arkasında yaşlı ve zayıflarla, ihtiyaç sahipleri de vardır.”[2]             b) Soru Sorarak Konuya Dikkat Çekmek             Hz.Peygamber Müslümanların dikatlerini toplamak ve ilgilerini artırmak için onlara sorular yöneltirdi. Bu soruları rastgele değil, muhatabı uyaran, onların zihinlerini öğrenmeye hazırlayan bir üslubta sorardı. Bir defasında Hz.Peygamber etrafındakilere “Size oruçtan, namazdan ve sadakadan daha üstün bir ibadetin ne olduğunu söyleyeyim mi? diye sordu. Onlar: “Evet yâ Rasulallah, söyle!” dediler. Bunun üzerine Rasulullah: “Araları bozulmuş iki kişiyi barıştırmaktır,” buyurdu.[3]             c) Sorulara Cevap Vermesi             Müslümanlar öğrenmek istedikleri hususları Hz.Peygamber’e sorarlar, Rasulullah da bu sorulara cevap vermek suretiyle sözlerinin daha hatırda kalmasını sağlardı. Mesela Sufyan b. Abdillah: “Ya Rasulallah! İslâm hakkında bana öyle bir şey söyle ki onu senden başka birine bir daha sorma ihtiyacı duymayayım!” dedi. Bunun üzerine Hz.Peygamber: “Allah’a iman ettim de ve dosdoğru ol!” buyurdu.[4]         d) Tane Tane Konuşması             Hz.Peygamber sözlerinin iyice anlaşılabilmesi ve kolay öğrenilmesi için yavaş yavaş ve tane tane konuşurdu. Hz.Aişe: “Hz.Peygamber öyle açık konuşurdu ki birisi onun söylediği kelimeleri saymak istese sayabilirdi,”[5] demiştir.             e) Sözlerini Tekrar Etmesi             Hz.Peygamber’in öğretim metodlarından birisi de söylediği sözleri bir dafa daha tekrar etmesidir. Nitekim Enes b. Malik: “Hz.Peygamber bir söz söylediği zaman iyice anlasınlar diye üç kere tekrar ederdi,”[6] demektedir. Hz.Peygamber büyük günahların en büyüğünü bildirirken, “Bir de yalan yere şahitlik etmektir” sözünü o kadar çok tekrar etmiştir ki sahabiler “keşke sussa” demek zorunda kalmışlardır.[7]             f) Fırsatları Değerlendirmesi             Hz.Peygameber öğretiminde fırsatları çok iyi değerlendirirdi ve ortamı müsait bulduğu an hemen öğretmek istediği şeyleri söylerdi. Bir gün Hz.Peygamber bir kabristandan geçerken mezarlardan birinin başında ağlayan bir kadın görmüş, bunu fırsat bilerek ona Allah’tan korkmasını ve sabretmesini telkin etmiştir.[8]             g) Bıktırmamaya Dikkat Etmesi             Eğitimde dikkat edilmesi gereken bir başka ilke de muhatabı usandırmamaktır. Hz.Peygamber de bu ilkeye uymuş ve her göredüğü insana her an tavsiyelerde bulunmak yerine Müslümanlara haftanın belirli günlerinde bilgi vermeyi tercih etmiştir. Bunu İbn Mes’ud’un rivayetinden anlamaktayız.[9]             h) İhtiyaç Duyulduğu Kadar Bilgi Vermesi             Hz.Peygamber muhatabına ihtiyaç duyduğu kadar bilgi vermiş, onun o anda ihtiyaç duymadığı bilgileri bir başka zamana ve ortama bırakmak istemiştir. Abdullah b. Mes’ud bir gün Hz.Peygamber’e : “Allah’ı en çok hoşnut eden amel hangisidir? diye sormuştu. Hz.Peygamber : “Vaktinde kılınan namaz” diye cevap verdi. –Sonra hangisi? – Anaya babaya iyilik etmek. –sonra hangisi?  -Allah yolunda savaşmak. İbn Mes’ud şöyle demiştir: Şayet sormaya devam etseydim çok şey söyleyecekti.”[10]             ı) Kısa ve Öz Konuşması             Hz.Peygamber’in sözleri, genelde az söz ile çok anlamlar ifade eden cevâmi’ul-kelîm cinsindendir. Bu sebeple öğrenilmesi, ezberlenmesi, ve hatırda tutulması kolaydır. المسلم من سلم المسلمون من لسانه و يده.[11] من لا يرحم لا يرحم.[12]             i) Öğretimde Kolaylık Göstermesi             Bir defasında Necid halkından bir adam Rasululah’ın huzuruna geldi ve ona İslâm’ın ne olduğunu sordu. Hz.Peygamber:             -Bir gün bir gecede beş vakit namazı kılmaktır, dedi.             - Bu namazlardan başka yapmam gereken bir şey var mı?             - Hayır, nafile kılmak istersen o başka. Bir de Ramazan orucu var.             - Üzerimde bundan başkası da olacak mı?             -Hayır, ama istersen nafile oruç tutabilirsin. Yine bir de zekat var.             - Yapmam gereken başka bir şey var mı?             -Hayır, nafile olarak sadak vermek istersen verirsin. Bunun üzerine Necidli adam kalkıp giderken “Vallahi bundan ne fazla ne eksik bir şey yaparım,” dedi. Hz.Peygamber: “Eğer doğru söylüyorsa kurtuldu,” buyurdu.[13] Görüldüğü gibi Hz.Peygamber İslâm’ı yeni öğrenen kimseye son derece kolaylık göstermiş, dinin bütün prensiplerini sayıp dökerek onu ürkütmekten kaçınmıştır. O, “Siz kolaylaştırcılar olarak gönderildiniz, zorlaştırcılar olarak gönderilmediniz,”[14] ;     Kolaylaştırın zorlaştırmayın, müjdeleyin nefret ettirmeyin,”[15] diye tavsiye de bulunmuştur.[16] Maddeler halinde sıraladığımız bu prensipler bugün çağdaş eğitim anlayışında da geçerlidir ve eğitim kurumlarımızda pek çoğu öğretim yöntemleri adı altında uygulanmaktadır. Bunlar bizim bugün oluşturacağımız Çağdaş eğitim ve öğretim yöntemlerinin de temel referans kaynakları olarak kabul edilebilir. Zaten sünnetin yol göstericiliği de genel ilkeler ve prensipler vaz’ ederek hidayet rehberi olma özelliğini taşımasıdır. Netice itibariyle İslam dünyasında hadis ve sünnetin eğitim ve öğretimiyle ilgili yaşanan olumsuzlukları bertaraf etmek için Hz.Peygamber’in ortaya koyduğu metodu da göz önünde bulundurarak köklü bir değişim ve dönüşümün yanşanması, eksiklik ve hataların giderilerek çağdaş hadis/sünnet eğitiminin oluşturulması kaçınılmaz gözükmektedir.   [1] Konuyla ilgili geniş bilgiler için bkz: M.Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet, Ankara Okulu yay, Ankara, 2000. [2] Buhari, İlim, 60, Muslim, Salat, Hn: 182. [3] Ebu Davud, Edep, 50. [4] Muslim, İman, Hn: 62, et-Tirmizî, Zuhd, 60. [5] Buhari, Menakıb, 23; Muslim Zuhd, Hn: 71. [6] Buhari, İlim, 30; Ebu Davud İlim, 6; et-Tirmizî, İsti’zan, 28. [7] Buhari, Şehadat, 10 ; Muslim, İman, Hn: 143. [8] Buhari, Cenaiz, 7, 32; Muslm, Cenaiz, Hn: 15. [9] Buhari İlim, 11, 12 ; Muslim, Munafikûn, Hn: 82. [10] Buhari, Mevâkıt, 5; Edep, 1. [11] Buhari, İman, 5; Muslim, İman, Hn: 64. [12] Buhari, Edep, 18, 27; Muslim, Fadail, HN: 65. [13] Buhari, İman, 34 ; Muslim, İman, Hn: 8,9. [14] Buhari, Edep, 80; Ebu Davud, Taharet, 136. [15] Buhari , ilim, 11; Edep, 80; Muslim, Cihad, Hn: 4. [16] M.Ali Sönmez, Selaman Başaran, Hadis Usulü ve Tarihi, s. 16-21.