SÜNNET VE HADİSİN BAĞLAYICILIĞI SORUNU                                           Doç.Dr. H. Musa BAĞCI Tarihî süreç içerisinde Hz.Peygamber’in sünnetinin bağlayıcılığı konusunda farklı yaklaşımlar olmuştur. Hz.Peygamber’in sünnetinin tamamının mı yoksa bazılarının mı mutlaka uyulması gerekli olduğu konusunda alimler arasında ihtilaf söz konusudur. İlk asırlardan beri İslâm alimlerinin sünneti bağlayıcılık açısından bir sınıflandırmaya tabi tuttukları görülmektedir. Örneğin, İbn Kuteybe (276/889) bağlayıcılık açısından sünneti üç bölüme ayırmış, ilk iki bölümde bağlayıcı olan sünnete örnekler verdikten sonra üçüncü bölümdeki sünnetlerin bağlayıcılık özelliğini taşımadığını, dolayısıyla terk edenin günaha girmesinin söz konusu olmadığını ifade etmiştir. O şöyle der: Bu tür sünnet bize edep maksadıyla sünnet kıldığı şeydir. Eğer bu sünneti işlersek, bundan dolayı sevap kazanmış oluruz, yok eğer terk ederesek bize herhangi bir günah yoktur.[1] Yine o, Hz.Peygamber’in bütün yaptıklarını aynen taklit etmenin zorunlu olmadığını, dolayısıyla bir takım hususlarda Rasulullah’a uymak gerekmediğini de vurgulamıştır. Ona göre sünnet, yiyecek ve içecek şeylerde değil, ancak dini hususlarda söz konusudur. Eğer bir adam ömrü boyunca Hz.Peygamber yediği halde karpuzu hurma ile yemese, veya peygamber kabak sevdiği halde kabak yemese bu adam için sünneti terk etti denemez.[2]             XVIII. yüzyılın ünlü alimlerinden Şah Veliyyullah Dehlevî (1176/1762) meşhur eserinde Hz.Peygamber’in davranışlarını iki başlık altında toplamıştır. Bunlarda ilki Risaletin tebliği kategorisini oluşturan hadislerdir. Bunlar genel olarak bağlayıcı niteliktedir. İkinci kategoriye giren hadisler ise böyle değildir. Bunlar Hz.Peygamber’in beşer olarak ortaya koyduğu hususlar ile şahsî tecrübelerinden adet ve örften kaynaklanan ve dini bir amaç gütmeksizin yaptığı işlerden meydana gelmektedir. Bunlar bütün ümmeti bağlamaksızın, sadece o günün şartları gereği özel bir durum karşısında ortaya koyduğu çözümleri içermektedir.[3]             Sünneti bağlayıcılık açısından detaylı bir tasnife tabi tutan çağdaş yazarlardan Muhammed b. Tahir b. Aşur’dur. O, Hz.Peygamber’in sünnetini on iki kategoride mutalaa etmiştir. Şimdi bunları sırasıyla görelim. 1) Yasama (Teşrî) Hz.Peygamber’in sünnetinin büyük bir çoğunluğu bu kısma dahildir. Çünkü Hz.Peygamber’in amacı insanlara uymaları gereken ahkamı (hükümleri) bildirmektir. Hz.Peygamber’in “Haccın nasıl yapılacağını benden öğrenin”, “Namazı ben nasıl kılıyorsam öyle kılın” sözleri bu kısma giren sünnetlerdir. Ahkam konusunda Hz.Peygamber’e uymak zorunludur. 2) Fetva (el-Fetvâ) Dini konularda kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplar bu kısma dahildir. Örneğin, Veda haccında gelip kurban kesmeden traş olduğunu veya şeytan taşlamadan kurban kestiğini söyleyenlere böyle yapmalarının hacca zarar vermeyeceğini söylemesi bu kısma örnek verilebilir. Hz.Peygamber’in verdiği fetvalar bağlayıcıdır. 3) Yargı (el-Kadâ) İhtilaflı bir konuyla ilgili olarak iki hasım taraf arasında verdiği hükümler bu kısma girer. Habibe binti Sehl’in kocasından ayrılmak istemesi üzerine Hz.Peygamber’in, onun kocasından aldığı bahçeyi geri vermesi şartıyla ayrılmalarına hükmetmesi bu kısma örnektir. Bu üç kategori de aslında yasama niteliğindedir. Zira yargı da fetva da teşrî hükümlerin uygulamasından ibarettir. 4) Devlet Başkanlığı (el-İmâra) Hz.Peygamber’in bir devlet başkanı olarak yaptığı davranışlar bu kısmı oluşturur. “Harpte bir düşmanı öldüren, o düşman üzerindeki silah, mal ve techizatı alma hakkına sahip olur,”sözünü Hz.Peygamber devlet başkanı olarak söylediğinden, öldürülen düşmanın üzerindekini almak ancak devlet başkanı izin verdiği takdirde mümkündür. Devlet başkanı izin vermezse kimse düşmanın üzerindeki eşyayı alması caiz olmaz. 5) İyiye Güzele Teşvik (el-Hedy) Bu bölümde Hz.Peygamber’e ait davranışlar mutlaka yerine getirilmesi zorunlu olmayıp, bunlar iyi ve güzele teşvik amacını taşımaktadır. Örneğin, Hz.Peygamber’in Ebu Zer’e söylediği “Köleleriniz Allah’ın sizin emrinize verdiği birer nimettir. Her kimin hizmetinde bulunan bir kardeşi varsa, ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin” sözü en iyiye teşvik amacıyla söylenmiştir. Yoksa efendilerin kölelerine yediklerinin ve giydiklerin aynısından yedirip giydirmesi zorunlu değildir. Zorunlu olan kölenin (hizmetçi, işçi) insanca yaşanabilecek düzeyde gıda ve giyim ihtiyacının karşılanmasıdır.   6) Arabuluculuk (es-Sulh) Bu yargıdan farklıdır. Burada yer alan hükümler sadece iki tarafı anlaştırmak amacıyla ve iki tarafın rızasına dayalı olmak şartıyla ortaya konan çözümleri içerir. Örneğin, Ka’b b. Malik, Abdullah b. Hadred’den alacağını istediği ve bu konuda tartıştıkları zaman, tartışmayı sona erdirmek için Hz.Pygamber’in Ka’b’a alacağının yarısından vazgeçmesini tavsiye etmesi bu kıma bir örnektir. Hz.Peygamber’in bu çözümüne bakarak bundan “alacaklı olan herkes borcunun yarısından vazgeçmek zorundadır” şeklinde genel bir hüküm çıkarmak mümkün değildir. 7) Fikir Danışanlara Yol Göstermesi (el-İşaratu ale’l-musteşîr) Bunu bir örnekle açıklayalım. Hz.Ömer Allah rızası için cihatta kullanılmak üzere bir atı birine verir. Daha sonra at sakatlanır ve cihada elverişsiz hale geldiği için, adam atı satmak ister. Hz.Ömer adamın bu atı ucuza satacağını düşünerek satın almak ister. Bu hususta Hz.Peygamber’e danışır. Hz.Peygamber ise, “bir dirheme bile verse atı satın alma, zira sadakasından cayan, kusmuğunu yiyen köpek gibdir,” buyurur. Burada Hz.Peygamber’in bu alış-verişi yasaklaması haram olduğundan dolayı değil, hoş bir davranış olmamasındandır. Nitekim fakihler de bu tür alış-verişlerin geçerli olacağını kabul etmişlerdir. 8) Nasihat (en-Nasîha) Fatıma bnt. Kays, Muaviye b. Ebî Sufyan ile Ebu Cehm’in kendisiyle evlenmek isteklerini söylediğinde, Hz.Peygamber “Ebu Cehm eli sopalı biridir, Muaviye ise cimri bir adamdır,” diyerek ona, her ikisiyle de evlenmenin uygun olmayacağını söylemiştir. Ancak onun bu sözünden, bu ikisiyle evlenmenin caiz olmadığı anlamı çıkarılamaz. Hz.Peygamber’in bu sözü sadece bir nasihatten ibarettir. 9) İnsanları En Mükemmel Olana Yönlendirme       (Talebu hamli’n-nufûs ale’l-ekmel) Hz.Peygamber’in emir ve yasaklarının bir çoğu ashabını en mükemmele yönlendirme amacını taşır. Bu tür emir ve yasaklar bilhassa sahabe için emir niteliği taşıdığından, İslâm ümmetinin tamamının bu emir ve yasaklara muhatap olması söz konusu değildir. Zira bu tür emir ve yasaklar farz ya da haram derecesinde kabul edildiğinde ümmetin zor durumda kalması söz konusu olabilir. Örneğin, Berâ b. Azib’in rivayetine göre Hz.Peygamber’in ashabına “Hasta ziyaretini, cenazeyi takip etmeyi, aksırana yerhamukallah demeyi, selamı yaymayı, davete icabet etmeyi,” emretmesi bu kısma dahildir. Buradaki emirler farz niteliğinde kabul edilirse Müslümanları zora sokmak olur. Bu yüzden İslâm bilginleri de bu emirlerin farziyet ifade etmediği hükmünü vermişlerdir. Yine Hz.Peygamber’in “Sizden biriniz komşusunun (inşaat amacıyla) bir kalası sizin duvarınıza koymasına engel olmasın,” sözü de bu anlamdadır. Buradaki emir farz niteliğinde değildir. Dolayısıyla bu hadisten, bir kimsenin komşusuna bu izni vermesinin zorunlu olduğu sonucu çıkarılamaz. 10) Yüce Hakikatleri Telkin (Ta’lîmu’l-hakâiki’l-âliye) Örneğin, Hz.Peygamber, sadakanın önem ve faziletini anlatmak için Ebu Zer’e “Uhud dağı kadar altınım olsa, üç dinar kalıncaya kadar onu sadaka olarak dağıtırdım,” demiş, Ebu Zer de bu sözü bütün ümmete şamil bir hüküm olarak kabul ettiğinden mal ve parayı biriktirmeyi yasaklamıştır. Hz.Osman da onun bu anlayışını yanlış bulduğundan ona itiraz etmiştir. Gerçekten de bu hadisten Ebu Zer’in istinbat ettiği hüküm çıkarılamaz. 11) Tehdit ve Azarlama (et-Te’dîb) Hz.Peygamber’in tehdit ve ikaz kastıyla mubalağalı ifadeler içeren sözler söylediğine dair pek çok örnek vardır. Bunların zahiri manalarına bakmak yanlış olur. Örneğin, Peygamberimiz bir hadisinde cemaate gelmeyenlerin evlerini başlarına yakmak isteğini söylemiştir. Bunu gerçek anlamıyla düşünmek yanlış olur. Bu sözün söylenmesindeki amaç, cemaatle namaz kılma konusunda gevşek davranan müslümanları ikaz etmekten ibarettir. 12) Yaratılış İcabı ve Maddi İhtiyaçlar Gereği Olarak Yaptıkları        (et-Tecerrud ani’l-İrşâd)   Bu kısım, Hz.Peygamber’in bir beşer olarak yaptığı işleri, davranışları içerir. Bu davranışlardan amaç ne dini bir hüküm koymak, ne de Müslümanların kendisinin bu davranışlara uymasını istemektir. Nitekim fıkıh usulünde bir kaide olarak, Hz.Peygamber’in insan olarak yaratılış gereği ortaya koyduğu davranışların ümmeti bağlamayacağı kabul edilmiştir. Yeme-içme tarzı, yediği içtiği yiyeceklerin cinsi, giyim-kuşam tarzı ve cinsi, yolda yürüyüşü, yolculukta hayvana bimesi, veda haccından dönüşünde “el-muhassab” mevkiinde konaklaması, sabah namazından sonra sağ tarafı üzerine uzanarak uyuması, Bedir harbinde İslâm ordusunun mevzilerinin belirlenmesi, hurma aşılama konusundaki tavsiyeleri bu kısma örnektir. Bu konular dini bir özellik taşımadığından ümmetin bu konularda Hz.Peygamber gibi davranması gerekmez.[4]             Hz.Peygamber’in sünnetinin azımsanamayacak bir bölümü teşrî (yasama) amaçlı olup, müslümanları bağlayıcı niteliktedir. Ancak bu, sünnetinin tamamen bağlayıcı olduğu anlamına gelmez. Nitekim verilen örnekler sünnetin tamamının bağlayıcı olmadığını açıkça ortaya koymaktadır. Dolayısıyla sünnete uymak, Hz.Peygamber’den gelen her şeyi, hiç bir ayırıma tabi tutmadan ve bağlayıcılık açısından hepsini aynı düzeyde görerek, harfi harfine ve adetâ robot gibi taklit etmek demek değildir. Bu tür bir yaklaşımı ciddi hiç bir İslâm aliminde görmek mümkün değildir. Bu nokta gerçekten önemlidir, zira özellikle günümüzde bir çok Müslüman, bağlaycılık açısından farklılıklar arzeden sünneti hiçbir ayırım yapmaksızın bir bütün olarak bağlayıcı kabul etmekte ve bu anlayıştan hareketle, Hz.Peygamber neyi yapmışsa, onu aynen taklid etmenin sünnet olduğuna inanmaktadır. Tabiatıyla bu tür bir sünnet anlayışı özellikle günlük hayatın çeşitli yönlerinde tezahür etmekte ve “sakal bıakmak, sarık sarmak, şalvar- veya Arapların giydiği elbise sevb- giymek, yerde yemek yemek, elle yemek yemek, yer minderleri kullanmak, camilerdeki halıları kaldırıp toprak zeminde namaz kılmayı teklif etmek v.b hususlar sünnet olarak kabul edilip, bu hususlar üzerinde bilhassa halk kesimlerinde ısrarla durulmaktadır.[5]   [1] İbn Kuteybe, Hadis Müdafası (Te’vilu Muhtelifi’l-Hadîs), Kayıhan Yay, İst, 1989, s. 308-312. [2] İbn Kuteybe, a.g.e, s. 121. [3] Şah Veliyyullah Dehlevî, Huccetu’l-lahi’l-Baliğa, Beyrut, 1990, I, 371-373. [4] Muhammed b. Tahir b. Aşur, İslâm Hukuk Felsefesi, (Çev: Mehmet Erdoğan), İst, 1988, s. 47-65 ; Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet, s. 66-69. [5] M.Hayri Kırbaşoğlu, İslâm Düşüncesinde Sünnet, s. 73.