B. Basılı Eserler İNSANIN KADERİ  Hadislerin Telkin Ettiği Kader Anlayışı Prof. Dr. H. Musa Bağcı Kader problemi, bildiğimiz kadarıyla ilk çağlardan bugüne dek düşünce tarihinin en önemli problemi olmuştur. Filozofu, politikacısı, hukukçusu, din adamı, psikoloğu ve sade mü’mini ile bütün toplum katmanlarını meşgul etmiş ve üzerinde çok yoğun tartışmalar meydana gelmiştir. Çünkü bu problem muayyen bir topluma özgü olmayıp tarih boyunca bütün insan guruplarının ilgilendikleri ve üzerinde spekülasyonlar yaptıkları bir problemdir. Bu açıdan kader, insanın problemidir.   Bugüne kadar ister kelamî açıdan olsun isterse felsefî açıdan olsun yapılan bütün yorumlar ve değerlendirmeler, spekülasyondan öteye gidememiştir. Bu eserimizde mümkün olduğunca spekülasyondan uzak, hem Kur’an ve hem de hadis nasları üzerinde değerlendirmeler yapmaya gayret edilmiştir. Bu konuda herkesi tatmin edecek bir çözüme ulaşıldığı iddiasında değiliz. Ancak burada yapılan şey, insan sorumluluğunu ve onun gönderiliş gayesini anlamlı kılmaktan ibarettir. Bununla birlikte bir nebze olsun Müslümanların kader konusunda sağlıklı bir bakış açısına sahip olmalarını sağlamaktır. İnsan iradesinin hür olduğunu ifade eden hadislerin dışındaki bazı hadislerde telkin edilen cebirci anlayışın, toplumun çeşitli katmanlarında etkisini gösterdiği bilinen bir gerçektir. Dolayısıyla toplumda, her şeyi kadere bağlama, kaderden bilme ve insanın alnına ne yazılmışsa onun olacağına inanma gibi birtakım fikir sapmaları meydana gelmiştir. İnsanlar “kaderde ne varsa o olur” düşüncesiyle kendilerini atıl hale getirmekte, tedbir almayı ve üzerlerine düşen sorumluluğu yerine getirmeyi -kasılı veye kasıtsız- ihmal etmektedirler. Bu araştırmada bu tür yanlış anlayışları izale etme, insan iradesinin mevcudiyetini ve onun belli sınırlar içerisinde hürriyetinin bulunduğu ve bundan dolayı da yapıp-etmelerinden sorumlu olduğu düşüncesini tesis etme hedeflenmiştir. İnsan iradesinin söz konusu olduğu davranışlarda önceden tayin ve tespitin olmadığı Kur’an ve sahih sünnetin ışığında izah edilmeye gayret edilmiştir. Hadisleri değerlendirirken Kur’anî çizgiyi aşmamaya, mümkün olduğu kadar problemi, ilmi bir tarafsızlıkla ele almaya çalışılmıştır. 2.Sarık ve Başörtüsü üzerine Mesh Problemi, İlahiyat yay, 2004'de basıldı. 3. Aşağıda tanıtımı yapılan eser. Yayın Adı : Hadis Rivayetinde Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu -Hadis Metodolojisinde Sahabenin Zabtı- Yazar Adı : Prof.Dr. H. Musa Bağcı Yayın Evi : ilâhiyât Yayınları Yayın Tarihi : 2004 Sayfa Adedi : 300 musabagci@hotmail.com, mbagci@dicle.edu.tr

ISBN975-6666-60-9 Sahabenin İslâm kültüründe mühim bir rol oynadığı bütün alimler tarafından ittifakla kabul edilen bir husustur. Zira onlar hem Kur’an vahyinin hem de hadis/sünnetlerin bize intikalinde önemli katkıları olmuştur. Kur’an metinleri daha o dönemden itibaren yazılı olarak nakledildiği halde, hadis/sünnetler için aynı şeyleri söylemek mümkün değildir. Zira bunlar bir kaç özel inisiyatif dışında H. I. asrın sonuna kadar sözlü olarak nakledilmiştir. Sözlü rivayetler de lafzî olmayıp, insan tabiatının doğası gereği manen nakledilmiştir. Bilindiği gibi manen rivayetlerde de ravinin anlama, kavrama ve nakletme hususundaki kabiliyetleri önem arz etmektedir. Bu nedenledir ki raviler tenkite tabi tutulmuşlardır. Bunun sahabe arasında da vuku bulduğunu görmekteyiz. Nitekim sahabenin hadis rivayeti konusunda birbirlerini tenkite tabi tuttuğuna dair pek çok örnek hadis kitaplarında zikredilmiştir. Sahabenin anlama, kavrama ve nakletme gibi hususlarda birbirini tenkitine rağmen, süreç içinde satır aralarında zikredilen bazı istisnalar dışında sahabenin ilmi açıdan tenkit edilebilecek yönleri çoğunlukla görmezden gelinmiş; sistemli bir tenkite tabi tutulmamıştır. Hatta daha sonraları Müslümanlar bir hadisin sahih veya sakîm olduğunu değerlendirirken rivayet zincirindeki ilk tabaka olan sahabeyi tenkit dışı tutmuşlardır. Onlara cerh ve ta’dil kitaplarında yer vermemişlerdir. Şurası bir gerçektir ki usulcülerin tanımladığı anlamda sahabenin Hz. Peygamber adına bile bile yalan uydurabileceği pek muhtemel görünmemektedir. Ancak onların hata, yanılma, unutma gibi zabt hatalarına düşme ihtimali tetkike muhtaç bir konudur. Hadisin isnadı değerlendirilirken sahabenin en azından zabt açısından tenkite tabi tutulması gerekmektedir. Bu, onların da diğer insanlar gibi birer beşer olmalarının bir gereğidir.   Sahabe konusunda pek çok eser yazılmış olmasına rağmen, onların anlama, kavrama ve nakletme konusunda gerek Hadis metodolojisi gerekse ekollerin konuya bakış açısını ele alan müstakil bir çalışma yapılmamıştır. İşte biz ihmal edildiğini düşündüğümüz bu konuyu araştırmayı ve bu konuda bir bakış açısı ortaya koymayı hedefledik. Amacımız sahabenin anlama, kavrama ve nakletme konusundaki durumlarını incelemek ve hadis rivayetinde onların da bu açıdan değerlendirmeye alınması gereğine vurgu yapmaktır. Çalışmamız sahabenin zabt kusurlarıyla sınırlandırılmıştır. Ancak zabt konusu işlenirken konunun muhtevası gereği bazen adalet konusuna girmemiz kaçınılmaz olmuştur. Bu özellikle ekollerin bakış açısı ele alınırken söz konusudur. Çalışmamızda farklı ekollerin kanaatlerine de yer verilmiştir. Ekollerin görüşleri değerlendirilirken mümkün olduğunca onların orijinal kaynaklarına ulaşılmaya çalışılmıştır.   Çalışmamız bir giriş, iki bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Girişte kavramsal çerçeve ele alınmış olup, burada sahabe kavramı, sahabenin dindeki ve hadis ilmindeki konumu, zabtın mahiyeti ve çeşitleri gibi konulara yer verilmiştir. I. Bölümde sahabenin Hadis metodolojisi açısından zabt yönü ele alınmıştır. Sahabenin zabtı ?metâinu aşera? diye tabir edilen on kusurdan beşini teşkil eden zabt kusurları açısından örnekler verilerek incelenmiştir. Bununla bağlantılı olarak sahabenin murseli, tedlisi ve İsrailiyyatla ilişkisi irdelenmiştir. Zira bilinçli veya bilinçsiz olarak İsrailiyyat telkinine bazı sahabîlerin maruz kaldığı görülmektedir. Bu bölüm, sahabenin zabt kusurlarına yol açan faktörlerle son bulmuştur. II. Bölümde ise bazı ekollerin sahabenin zabt yönüne bakışı ele alınmıştır. Bu bölümde tarihi süreç içerisinde İslâm kültürüne damgasını vuran bazı ekollerin sahabeyle ilgili değerlendirmelerine yer verilmiştir. Bunlar Ehl-i Hadis, Fakihler (özellikle Hanefîler), Mu?tezile, Hariciler ve Şia?dır. Bu bölüm çağdaş alimlerin sahabenin zabtına bakışıyla sona ermiştir. Bu bölümde Ehl-i Hadis?in sahabenin zabtına bakışı ele alınırken buradaki bazı başlıklar birinci bölümdekilerle zorunlu olarak benzerlik arz etmektedir. Zira birinci bölümde sahabenin zabtına taalluk eden hususlar Hadis metodolojisi açısından ele alınırken, bu bölümde ise Ehl-i Hadis?in söz konusu hususlarla ilgili görüşleri ortaya konulmuştur. Çalışma vardığımız neticeleri dile getirdiğimiz sonuç bölümüyle sona ermiştir.

HADİS RİVAYETİNDE SAHABENİN KAVRAMA VE NAKLETME  SORUNU (HADİS METODOLOJİSİ AÇISINDAN SAHABENİN ZABTI) KISALTMALAR ÖNSÖZ GİRİŞ 1. Sahabî Kavramı 2. Sahabenin Dindeki Yeri 3. Sahabenin Hadis İlmindeki Yeri 3.1. Sahabenin Hadis Rivayetinde İhtiyatlı Davranması 3.2. Sahabenin Rivayetleri Azaltma Konusundaki Çabaları 3.3.Rivayetlerinin Kabulünde Sahabenin Bilgi ve Zabt Yeteneklerinin Farklılığı 3.4. Sahabenin Hadisleri Tahkiki Meselesi 4. Zabt Kavramı 4.1. Zabtın Tanımı 4.2. Zabt Çeşitleri I.BÖLÜM HADİS METODOLOJİSİNDE SAHABENİN ZABT YÖNÜNDEN TETKİKİ A. SAHABENİN ZABT KUSURLARI AÇISINDAN TETKİKİ 1. Yanılgı ve Hata (Galat) 2. Hıfz Kusuru 3. Dalgınlık ve Dikkatsizlik (Gaflet) 4. Tereddüt ve Sanı (Vehim) 5) Muhalefet ve İhtilaf 5.1. Hadis Metnine İlave (İdrac) 5.2. Hadis Metninde Takdim-Tehir (Kalb) 5.3. Hadis Metninde Tutarsızlık ve Çelişki (Iztırab) 5.4. Hadis Metninde Noktalama ve Yazı şeklinde Değişiklik (Tashif ve Tahrif) 6. Sahabe Murseli 7. Sahabenin Tedlisi 8. Sahabenin İsrailiyyatla İlişkisi 1. İsrailiyyatın Kaynaklandığı Kişiler 1.1. Ka’bu’l-Ahbar 1.2. Abdullah b. Selam 1.3. Vehb b. Munebbih 1.4. Temîm ed-Dârî 2. İsrailiyyat Etkisinde Kalan Sahabîler 2.1. Ebû Hureyre 2.2. Abdullah b. Hanzale 2.3. Abdullah b. Amr b. el-As 2.4. Abdullah b. Abbas 2.5. Abdullah b. Ömer B. SAHABEDE ZABT KUSURLARINA YOL AÇAN FAKTÖRLER 1. Tabii ve Psikolojik Faktörler (Beşerî Zaaflar) 2. Kitabetin Azlığı ve Yazının Gelişmemiş Olması 3. Mana ile Rivayet Problemi ‎II. BÖLÜM BAZI EKOLLERİN SAHABENİN ZABTINA BAKIŞI A. Tarihsel Süreç’te Ehli Hadis’in Sahabenin Zabtına Bakış Açısı 1. Ehli Hadis’in Eserlerinde Sahabenin Birbirlerine Yönelttiği Tenkitler 1. 1. Unutma (Nisyan) 1. 2. Yanılgı ve Hata (Galat) 1. 3. Tereddüt ve Sanı (Vehim) 1. 4. Eksik İşitme ve Nakletme 1. 5. Yanlış Duyma 1. 6. İyi Belleyememe 1. 7. Kastı Anlayamama 1. 8. Yanlış Anlama 1. 9. Yanlış Yorumlama 1. 10. Doğru İfade Edememe 1.11. Hıfz Yönünden Deneme 1. 12. Yalan Yanlış Söyleme (Kizb ) B. Fakihlerin Sahabenin Zabtına Farklı Yaklaşımları 1. Rivayetlerinin Delil Olması Açısından Sahabe 1.1. Maruf Sahabîler 1.2. Meçhul Sahabîler 2. Sahabenin Rivayetinin Tercihinde Fakih Olma Şartı 3. Sahabe Rivayeti ve Kıyas 4. Sahabenin Rivayet Ettiği Hadise Muhalif Davranması C. Mu’tezile’nin Sahabenin Zabtına Bakışı 1. en-Nazzam’ın Sahabe’nin Zabtına ve Adaletine Yönelik Tenkitleri 1.1. en-Nazzam’ın Ebû Bekir, Ömer ve Ali’ye Yönelttiği Tenkitler 1.2. en-Nazzam’ın İbn Mes’ud’a Yönelik Tenkitleri 1.3. en-Nazzam’ın Ebû Hureyre’ye Yönelik Tenkitleri 1.4. en-Nazzam’ın Tenkitlerinin Genel Bir Değerlendirmesi 2. el-Belhî’nin Sahabenin Zabtı Konusundaki Değerlendirmesi 3. Ebû’l-Huseyin el-Basrî’nin Sahabenin Zabtı ile İlgili Değerlendirmesi D. Haricîlerin Sahabenin Zabtına Bakışı E. İmamiyye Şia’sının Sahabeye Bakışı F. Çağdaş Alimlerin Sahabenin Zabtına Bakışı SONUÇ KAYNAKÇA